De openheid en het water zijn belangrijke kenmerken voor het landschap van Altena. De kreken en rivieren bepalen hoe onze gemeente eruit ziet. Het open agrarisch gebied ligt in de komgronden, dat is ook wel de lage vallei tussen de rivieren. De gebouwen zijn al sinds eeuwen gebouwd op de hogere gebieden, deze noemen we ook wel stroomruggen. Samen met de dijken vormen zij ons landschap. De openheid van het buitengebied is een belangrijke kwaliteit die we zoveel mogelijk willen behouden. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is aangemerkt als UNESCO werelderfgoed en speelt een belangrijke rol in afweging van ontwikkelingen.
Het land van Altena is van oorsprong een uitgestrekt veen- en kleigebied. Van de rivieren om onze gemeente heen zijn de Maas en de Merwede de grootste. Vier grote stroomruggen laten de oude rivierlopen zien. Dit zijn de Rijswijkse, de Dussense en de stroomruggen van de Alm (bij Almkerk - Waardhuizen - Uitwijk) en het Oude Maasje (Drongelen). Mensen gingen wonen nabij het water op de hogere delen.
Ons landschap is opgebouwd uit twee grote landschapsstructuren, het rivierkleilandschap in het oosten en het voormalige getijdenlandschap in het westen van Altena. De voormalige overstromingen of inbraken vanuit de zee, zo ver landinwaarts, maken ons landschap uniek. De Sint-Elisabethsvloed in 1421 was van grote invloed op ons landschap. Tijdens deze vloed zijn meerdere dijken doorgebroken.
Het Bergsche Veld op een door Pieter Sluyter getekende kaart in 1560
In het westen van onze gemeente duurde het lang voordat er nieuwe dijken werden aangelegd. Daardoor heeft het gebied lange tijd onder invloed gestaan van eb en vloed, waardoor er diepe geulen en kreken zijn ontstaan. Ook is er zeeklei op de bodem afgezet. Het oostelijke deel van de gemeente Altena had minder schade en kreeg een nieuwe buitendijk, de Kornsedijk. Vanaf de 17e eeuw werden delen van het getijdengebied opnieuw ingepolderd, bijvoorbeeld de Noordwaard.
Het voormalige getijdengebied
We zien in het voormalige getijdengebied 4 verschillende deelgebieden met eigen kenmerken:
- De Biesbosch, die als onderdeel van Nationaal Park De Biesbosch deels binnen Altena valt;
- De Noordwaard;
- Het akkerbouwgebied tot de lijn Hank/Vierbannen/Nieuwendijk;
- Het overgangsgebied tot de lijn Dussen/Korn/Almkerk/Fort Altena/Werkendam.
Altena in 1815 (Topotijdreis)
De herkenbaarheid van de verschillende gebieden is waardevol. Ze zijn verschillend, en toch verbonden door de oude kreken. Alle 4 de gebieden hebben een andere invulling gekregen. We onderscheiden de volgende kwaliteiten voor dit gebied:
- De natuurwaarden van moeras en open water in de Biesbosch en de Noordwaard.
- Het patroon van kreken, moerassen en platen.
- Het landschappelijke beeld van de open agrarische zones omringd door besloten, kronkelige boszones langs de kreken.
- De natuurwaarden van de kreken en de rol als ecologische verbinding.
Rivierkleilandschap
Het rivierkleilandschap wordt omgeven door 3 rivieren, de Merwede, de Afgedamde Maas en de Bergsche Maas. We onderscheiden in het rivierkleilandschap de volgende deelgebieden:
- De oeverwallen;
- De uiterwaarden;
- Het centrale komgebied (middengebied).
We onderscheiden de volgende gebiedskwaliteiten:
- De beslotenheid en onregelmatige verkaveling van de oeverwallen.
- Bijzondere elementen en gebouwen op de oeverwallen, zoals (sporen van) kastelen, forten, bunkers, dijklinten en oude boerenerven.
- Alle elementen die herinneren aan de Oude Maas (waterloop en oude kronkelige dijkloop).
- De boomrijen die op een aantal locaties langs en zelfs op de dijk van de Bergsche Maas staan en dit grootschalige landschap aantrekkelijker maken.
- De natuurwaarden in de uiterwaarden.
- De openheid en verre zichten in het open middengebied.
- Bijzondere elementen in het open middengebied, zoals de grienden en eendenkooien.
- De unieke natuurwaarden van het Pompveld en de Kornsche Boezem.
De structuren in het landschap willen we behouden en waar het kan versterken. Een mooi voorbeeld hiervan is de ontpoldering van de Noordwaard. Hier is het oude krekenstelstel hersteld. Ook is er accent gelegd op de oude cultuurhistorische elementen zoals kades en dijken.